Skip to content Skip to footer

Heretycy w średniowieczu. Poplecznicy szatana czy chrześcijańscy dysydenci?

André Vauchez

35,70 

Kup e-booka

Podstawowe pojęcia: historia chrześcijaństwa w średniowieczu, historia Kościoła katolickiego, duchowość chrześcijańska, doktryny teologiczne i społeczne, herezje i heretycy, typy odstępstw innowierczych, konflikty społeczne, najwybitniejsi dysydenci religijni, historia papiestwa w średniowieczu, zakony żebracze: franciszkanie i dominikanie, inkwizycja.

Herezje około roku tysięcznego dotyczą jedynie ograniczonej liczby osób, należących do elity kulturalnej i społecznej. Dwa wieki później są już silnymi ruchami kontestatorskimi, podważającymi wpływy duchowieństwa katolickiego. Od nadreńskich obszarów Niemiec po środkowe Włochy i przez Langwedocję po północną Hiszpanię: liczne regiony chrześcijańskiej Europy są wówczas „przeżarte zgnilizną” – by posłużyć się słownictwem zaczerpniętym z ówczesnych tekstów papieskich – różnych form herezji. Mowa o katarach, waldensach, patarenach… Są niczym wyzwanie rzucone papiestwu, które potępia ich jako heretyków i zwalcza przy pomocy inkwizycji i zakonów żebraczych (dominikanów i franciszkanów). W XIV i XV stuleciu oskarżenia o herezję padają coraz częściej i są kierowane przeciw wszystkim, którzy okazują nieposłuszeństwo Kościołowi bądź sprzeciwiają się jego władzy. Krąg spraw objętych ściganiem nieustannie się rozszerza, za heretyków uważa się nawet osoby publiczne piętnujące nadużycia duchowieństwa i tendencje autorytarne hierarchii kościelnej.

* * *
Zdjęcie z „heretyków” odium wywrotowości, a też oczyszczenie ich historii z wszelkich tajemnic i spisków powoduje, że otrzymujemy bardziej wyważony obraz epoki. Zadanie to wydaje się jednak trudne, bowiem przeważająca liczba tekstów, które mówią nam o ruchach dysydenckich, została stworzona przez członków Kościoła, a więc instytucji karzącej i stygmatyzującej, wzmacniającej nie tylko samą siebie, ale – jak uważali jej przedstawiciele – przede wszystkim wiarę i porządek społeczny. Zbiór studiów ukazuje całą złożoność herezji w średniowiecznej Europie. Vauchez wykazuje się niezwykłą wręcz ostrożnością w badaniach, próbując opisać zjawisko a nie je oceniać, a tym bardziej wartościować. Zwraca uwagę także na obie strony: przegranych i zwycięzców, dzięki czemu zyskujemy studium wyważone i nieidące w kierunku bezmyślnego potępienia inkwizycji czy jej apologii.
(fragment Wstępu Michała J. Baranowskiego)

* * *
Obraz zmagań heretyków z władzą kościelną i świecką w krajach Europy Zachodniej w średniowieczu, a także ich prześladowania, skłania do konkluzji dotyczącej sytuacji na obszarze Rzeczypospolitej. Co prawda teza o Rzeczypospolitej jako „państwie bez stosów” profesora Janusza Tazbira, odnosi się do XVI i XVII wieku, jednak w średniowieczu na ziemiach polskich nie dochodziło do prześladowań i pogromów na taką skalę jak na Zachodzie Europy. Analogia jest uzasadniona ponieważ migracje innowierców na tereny polskie odbywały się już za czasów Kazimierza Wielkiego. Prześladowani Żydzi, heretycy, a później protestanci (arianie) znaleźli w Rzeczypospolitej szlacheckiej spokojną i bezpieczną przystań, na kilka stuleci. Stosunki społeczne opierające się na życzliwości i spolegliwości wobec inaczej myślących i wierzących oraz obowiązujące prawo sprzyjały osiedlaniu się uciekinierów i ich integracji. Wydanie książki oprócz walorów czysto poznawczych, dydaktycznych i naukowych pozwala także na wysuniecie pośrednio wniosków dotyczących historii tolerancji w I Rzeczypospolitej.
(Od wydawcy)

* * *
André Vauchez (ur. 1934) jest francuskim historykiem, mediewistą specjalizującym się w historii duchowości. Zredagował kilka tomów monumentalnej Historii chrześcijaństwa. W Polsce, nakładem Wydawnictwa Krupski i S-ka, ukazały się tomy 4 i 5 tego monumentalnego dzieła, a także słynna Duchowość średniowiecza (Wydawnictwo Marabut). W ostatnich latach ukazały się we Francji jego dzieła poświęcone m.in. św. Franciszkowi z Asyżu, św. Katarzynie ze Sieny, św. Homobonusowi z Cremony i sanktuariom chrześcijańskim na Zachodzie. W roku 2010 otrzymał Nagrodę Chateaubrianda za Franciszka z Asyżu, a w 2013 Nagrodę Balzana za Historię średniowiecza.

Informacje dodatkowe

Tłumaczenie

Piotr Rak

Okładka

Okładka twarda

Ilość stron

320

Data wydania

2024

ISBN

978-83-66941-70-0

Logo Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Logo Centre national du livre Ouvrage publié avec le concours du Ministère français chargé de la Culture – Centre national du livre.
Książka wydana dzięki wsparciu francuskiego Ministerstwa Kultury – Narodowego Instytutu Książki.
Patronat medialny: logo_ptft

Opis

Spis treści

André Vauchez – historyk ducha – Michał J. Baranowski 3

Heretycy w średniowieczu
Wprowadzenie 17

Część pierwsza. Ruchy kontestatorskie i heretyckie na Zachodzie od XI do XV wieku

Rozdział I. Herezje „roku tysięcznego” i w XI wieku 25
Diabolizacja herezji: świadectwo źródeł 26
Czytanie i interpretacje herezji przez duchownych od X do XII wieku 33
Konkretne postawy wobec heretyków: rozbieżności i ewolucja 39

Rozdział II. Od kontestacji po herezję (XII–XIII wiek) 49
Podstawowe przyczyny rozwoju herezji 49
Antyklerykalizm i spirytualizm: wędrowni kaznodzieje przeciwko ustanowionemu Kościołowi 52
Wstrząs kataryzmu 56
Ruchy ewangeliczne i spory o prawo do kaznodziejstwa świeckich: waldensi i humiliaci 61
Narodziny społeczeństwa prześladowczego? 65
Krucjata, inkwizycja i zniszczenie kataryzmu 70
Nowe formy kontestacji 80
– Joachim z Fiore i joachimizm 81
– Wrzenie intelektualne w środowiskach uniwersyteckich i potępienia kościelne 86
– „Religia ludowa” i „wolnomyśliciele” 90

Rozdział III. Kontestatorskie i dysydenckie ruchy religijne we Włoszech od XI do połowy XIII wieku 95
Pierwsze kontestacje 95
Ewangelizm i spirytualizm przeciwko Kościołowi urzędowemu 98
– Patareni: między reformą a herezją 98
– Arnold z Brescii i kontestacja doczesnej władzy Kościoła 100
– Społeczeństwo komun miejskich a herezje we Włoszech w drugiej połowie XII wieku 103
Katarzy, waldensi i chrześcijanie ewangeliczni we Włoszech (od około 1170 do około 1250) 105
– Narodziny i umacnianie kataryzmu 105
– Nurt ewangeliczny: ubodzy Lombardczycy i humiliaci 108
– Reakcja Kościoła i tłumienie herezji 112

Rozdział IV. Na Zachodzie: kontestacja i herezje w XIV i XV wieku 117
Rozszerzenie pojęcia herezji i rozwój inkwizycji 117
– Nowe definicje herezji 118
– Inkwizycja i inkwizytorzy 120
– Wygaszenie kataryzmu 123
Zakwestionowanie Kościoła hierarchicznego i pośredniczącej roli duchowieństwa 125
– Kontestatorskie prądy eschatologiczne 125
– Eschatologia franciszkańska: spirytuałowie, begardzi i fraticelli 126
– Eschatologia a ludowe ruchy religijne 131
— Od Gerarda Segarelliego do Fra Dolcino 132
— Biczownicy 134
– Nieheterodoksyjne formy mistyki 136
— Beginki: od Małgorzaty Porete do Mistrza Eckharta 136
— Bracia i siostry wolnego ducha 139
– Przetrwanie i wpływy waldensów 141
Nowe herezje i narodowe ruchy religijne (1378–1449) 144
– Nowy kontekst historyczny 145
– Wiklif i lollardzi 146
– Jan Hus i husyci 148
— Jan Hus i początki utrakwizmu 148
— Podsumowanie kryzysu husyckiego 153

Część druga. Heretycy: mity i rzeczywistość

Rozdział V. Początki herezji katarskiej w Langwedocji na podstawie kazania arcybiskupa Pizy Federico Viscontiego (zm. 1277) 159

Rozdział VI. Odmowa składania przysięgi u średniowiecznych heretyków 174

Rozdział VII. Katarzy i waldensi w historii średniowiecznej Francji 184
Ku naukowej historii kataryzmu 184
Ponowne odkrycie waldensów 189

Rozdział VIII. Świętość przeciwko herezji: Żywot Marii z Oignies Jakuba z Vitry 192
Protagoniści: Maria z Oignies, Jakub z Vitry i Fulko z Tuluzy 193
Żywot Marii z Oignies: manifest antyheretycki 196
Ascetyczny i mistyczny wzór świętości 201

Rozdział IX. Pisma świętego Franciszka z Asyżu: odpowiedź na kontestację heretycką? 207

Rozdział X. Między kontestacją a dysydencją: franciszkanie i prądy joachimickie w epoce papieży awiniońskich 220

Rozdział XI. Od reformy Kościoła do buntu we Francji Karola VI: Jan z Varennes (zm. 1396?) 232

Część trzecia. Historycy i herezja

Rozdział XII. Historiografia herezji średniowiecznych 251
Herezja a marginalizacja społeczna 251
Ku odnowie problematyki i perspektyw 256
Herezja, marginalność i wykluczenie 260

Rozdział XIII. Ortodoksja i herezja na chrześcijańskim Zachodzie 265

Rozdział XIV. Herezje: dysydenckie formy chrześcijaństwa średniowiecznego 279

Wskazówki bibliograficzne 287
Źródła tekstów 294
Zestawienie skrótów i skrótowców 296
Indeks osób i nazw geograficznych 298